Ngaahi aleapau nofo totongí

Ko e ngaahi aleapau nofo totongí ko ha ngaahi konituleki ia ‘i he vaha‘a ‘o e lenilootí mo e tokotaha (kau) nofo totongí. Kuo pau ke fakahoko ‘a e ngaahi aleapau nofo totongi kotoa pē ‘i ha tohi, fakamo‘oni hingoa ki ai pea ‘i ai mo e ngaahi fakamatala mahu‘inga ‘e ni‘ihi. ‘Oku ‘i ai foki mo e ngaahi fakamatala fakalahi, hangē ko e fakamatala fekau‘aki mo hono fakakakato ‘o e ngaahi tu‘unga ki he ‘ū ‘api fakatupu mo‘ui leleí mo e fakamatala malu‘i, ‘a ia kuo pau ke fakamo‘oni ki ai ‘a e kau lenilootí pea fakapipiki atu ki he kotoa ‘o e ngaahi aleapau nofo totongí.

‘Ilo lahi ange fekau‘aki mo e fakamatala kuo pau ke fakakau atu ‘i ha aleapau nofo totongi

Fekau‘aki mo e ngaahi fakamatala ‘oku fiema‘ú

‘Oku tatau ‘a e aleapau nofo totongi ‘i ha fale nofo‘anga pooti mo e aleapau nofo totongi anga mahení, ka kuo pau ke toe fakakau ki ai:

• kapau ‘oku fakataumu‘a ‘a e aleapau nofo totongí ke a‘u ki ha ‘aho ‘e 28 pe lahi ange
• ‘a e fika telefoni ‘a e lenilootí
• ‘a e fika ‘o e loki ‘oku fekau‘aki mo e aleapaú
• pe ‘oku ‘i ai ha ni‘ihi kehe ‘oku kaungā nofo totongi ‘i he lokí, pea kapau ko ia, ko e tokolahi taha ‘o e kau nofo totongi te nau ala nofo ‘i he lokí
• pe ko e aleapau nofo totongí ko ha aleapau nofo totongi ‘oku fakafehokotaki (joint tenancy), pea mo e ngaahi hingoa ‘o e kakai kehe ‘i he lokí
• ‘a e ngaahi sēvesi (kapau ‘oku ‘i ai) ‘oku fakahoko ‘e he lenilootí
• ‘a e hingoa, tu‘asila fetu‘utaki mo e fika telefoni ‘a e pule ‘o e fale nofo‘anga pootí (kapau ‘oku kehe ia mei he lenilootí)
• ha fakamatala fakahinohino ki he fetukutuku ‘i ha vela.

Faka‘aonga‘i ‘emau sīpinga (template) ki he aleapau nofo totongi ‘i he fale nofo‘anga pootí [PDF, 400 KB]

Tānaki atu ‘o ha ngaahi makatu‘unga ki he aleapau nofo totongí
‘E lava ke tānaki atu ‘e he kau lenilootí ha ngaahi makatu‘unga fakalahi ki ha aleapau nofo totongi ‘i ha fale nofo‘anga pooti kapau ‘oku nau fekau‘aki mo ha ngaahi me‘a te nau ala maumau‘i ‘a e falé pe fakalahi ‘a ‘ene tō laló mo e uesiá.

‘E ‘ikai ngofua ke tānaki atu ‘e he kau lenilootí ha ngaahi makatu‘unga te nau maumau‘i ‘a e laó.

‘E kau ki he ngaahi fakatātā ‘o ha ngaahi makatu‘unga te nau ala maumau‘i ‘a e laó ‘a hono:

• fiema‘u pau ke fufulu fakapolofesinale ‘a e ngaahi kāpetí ‘i he ngata ko ia ‘a e aleapau nofo totongí
• fiema‘u atu ‘a e tokotaha nofo totongí ke ne fokotu‘u ha ngaahi me‘a fakatokanga kohu ke fakakakato ‘a e ngaahi fiema‘u fakalaó.

Tānaki atu ‘o e ngaahi makatu‘ungá ki he aleapau nofo totongí

Ngaahi tu‘utu‘uni ‘o e falé

‘E lava ‘e ha lenilooti ‘o ha fale nofo‘anga pooti ke ne fokotu‘u ha ngaahi tu‘utu‘uni ki he falé. ‘E fokotu‘utu‘u atu ‘i heni ha fa‘ahinga sēvesi ‘oku fakahoko, fakataha mo e founga ki hono faka‘aonga‘i ke manakoa ‘a e ngaahi fai‘anga me‘á. ‘E ala kau ki he ngaahi tu‘utu‘uni ‘o e falé ‘a e:

• ngaahi tu‘utu‘uni fekau‘aki mo ha‘o fakamā‘opo‘opo ‘o ha fai‘anga me‘a fakatokolahi hili ha‘o faka‘aonga‘i
• nāunau fale ‘oku ‘oatú mo e founga ki hono tokanga‘i kinautolú
• ngaahi tu‘utu‘uni fekau‘aki mo hono faka‘apa‘apa‘i ‘o e tu‘unga nonga ‘a e ni‘ihi kehé ‘i he ‘enau faka‘aonga‘i fakamānako ‘a e falé, hangē ko e ‘ikai ngofua ‘o ha tā tepi longoa‘a hili ha fo‘i taimi pau.

 Kuo pau ke ‘oatu ‘e he lenilootí ki he tokotaha (kau) nofo totongí ha tohi fakatokanga ‘o ha liliu ki he tu‘utu‘uní ‘i ha ‘aho ‘e ‘ikai toe si‘i ange ‘i he ‘aho ‘e fitú kimu‘a ke fakahoko ‘a e liliu ko iá.

Kuo pau ke ‘oatu ‘e he lenilootí ki he tokotaha nofo totongí ha tatau ‘o e ngaahi tu‘utu‘uní ‘i he kamata ‘a e nofo totongí. ‘Oku totonu foki ke nau faka‘ali‘ali ha ngaahi tatau ‘i ha ngaahi tapa kehekehe ‘o e fale nofo‘anga pootí.

‘E ‘ikai malava ke maumau‘i ‘e he ngaahi tu‘utu‘uni ‘o e falé ‘a e Lao ki he Nofo Totongi ‘i he Ngaahi ‘Api Nofo‘angá (Residential Tenancies Act 1986 - RTA) pe ha fa‘ahinga lao kehe pē (hangē ko e Lao ki he Totonu ‘a e Tangatá – Human Rights Act pe koe Lao ki he Malu ‘a e Fakamatala Fakafo‘ituituí – Privacy Act). Kapau ‘oku tui ha tokotaha nofo totongi ‘oku maumau‘i ‘e ha tu‘utu‘uni fale ‘a e laó, ‘e ala tohi kole ‘a e tokotaha nofo totongí ki he Ma‘u Mafai ki he Aleapau Nofo Totongí (Tenancy Tribunal).

Founga ‘o e tohi kole ki he Ma‘u Mafai ki he Aleapau Nofo Totongí

Hilifaki ‘o ha totongi pōnite

‘E lava ‘e ha lenilooti ke ne kole ki he kau nofo totongí ke totongi ha pōnite ‘i he taimi te nau hiki atu ai ki ha ‘api.

Ko e pōnite ‘oku totongí ko ha fo‘i pa‘anga ia ‘e ala ngāue‘aki ki hano totongi ‘o ha:

• totongi nofo ‘oku ‘ikai fakahoko
• maumau ki he ‘apí
• fa‘ahinga totongi huhu‘i kuo ‘eke fekau‘aki mo e nofo totongí.

Ko e kau nofo totongi na‘a nau tokanga‘i lelei honau lokí, totongi kakato ‘enau nofó, mo totongi ha ngaahi mo‘ua pa‘anga ‘oku totonu ke totongi fakafoki atu ‘enau pōnite na‘e totongí ‘i ha ngata ‘enau taimi nofo totongí.

Ko e kau lenilooti ‘o ha fale nofo‘anga pooti ‘oku nau hilifaki ha totongi pōnite:

• kuo pau ke nau fakahū ha ngaahi totongi pōnite ‘oku lahi hake honau mahu‘ingá ‘i he totongi nofo uike ‘e tahá ki he Ngaahi Sēvesi ki he Nofo Totongí (Tenancy Services) ‘i loto ‘i he ‘aho ngāue ‘e 23 mei hono ma‘u iá
• kuo pau ke nau ‘oatu ha lau‘itohi tali totongi ki he tokotaha nofo totongí.

Ko e mahu‘inga lahi taha ke totongi ki ha pōnite ‘a ia ‘e ala kole ‘e ha lenilooti ‘e ala a‘u hake ki he mahu‘inga tatau mo e totongi nofo ki ha uike ‘e 4.

‘Ilo lahi ange fekau‘aki mo hono fakahū ‘o ha totongi pōnite

‘Ilo lahi ange fekau‘aki mo hono fakafoki ‘o ha totongi pōnite

Hilifaki ‘o e totongi nofó mo e hikihiki ‘o e totongi nofó

‘E lava ke kole ‘e he lenilootí ke totongi kimu‘a ha mahu‘inga ki ha totongi nofo uike ‘e 1 pe 2 lolotonga ‘o e nofo totongí.

‘Oku ta‘efakalao ki ha lenilooti ke kole ki ha tokotaha nofo totongi ke ne totongi kimu‘a ha mahu‘inga ‘oku lahi hake ‘i he totongi nofo uike ‘e 2. ‘Oku ‘ikai foki ngofua ke kole ‘e he lenilootí ke toe totongi ange ‘a e totongi nofo hokó kae‘oua kuo ‘osi ngāue‘aki kotoa ‘a e ngaahi totongi nofo kuo ma‘ú.

‘Ilo lahi ange fekau‘aki mo hono hilifaki ‘o e totongi nofó

Kuo pau ki ha lenilooti ‘o ha fale nofo‘anga pooti ke ne ‘oatu ha tohi fakatokanga ki hano hiki ‘o e totongi nofó ‘i ha ngaahi ‘aho ‘e ‘ikai toe s‘isi‘i ange ‘i he 28 kimu‘a ke hiki iá. ‘E lava pē ke hiki tu‘o taha ‘a e totongi nofó ‘i he māhina ‘e 12 kotoa pē pea ‘ikai toe si‘isi‘i ange ‘i he māhina ‘e 12 mei he kamata ‘a e nofo totongí.

‘Ilo lahi ange fekau‘aki mo hono hikihiki ‘o e totongi nofó

Ngaahi fale nofo‘anga pootí mo e ngaahi tu‘unga ki he ‘ū ‘api fakatupu mo‘ui leleí

Kuo pau ki he ngaahi fale nofo‘anga pootí (tukukehe kinautolu ‘oku fakalele ‘e he Kāinga Ora pe Kautaha Fale Komiunitī – Community Housing Provider) ke nau fakakakato ‘a e ngaahi tu‘unga ki he ‘ū ‘api fakatupu mo‘ui leleí. Na‘e hoko eni ko ha fiema‘u talu mei he ‘aho 1 ‘o Siulai 2021.

‘Oku fakapatonu ‘a e ngaahi tu‘unga ki ha ‘ū ‘api fakatupu mo‘ui leleí pea ‘oatu ai ‘a e ngaahi tu‘unga mā‘ulalo taha ki he fakamāfaná, ‘aofi fakamāfaná, fetafeaki ‘a e ‘eá, hauhau ‘a e ‘eá mo e fakatafenga vaí, pea mo hono ta‘ofi ‘o e hū ‘a e ‘ea momokó ‘i he ngaahi ‘api nofo totongí.

Kapau ‘e ‘ikai ke fakakakato ‘e ha fale nofo‘anga pooti ‘a e ngaahi tu‘unga ki he ‘ū ‘api fakatupu mo‘ui leleí ‘i he taimi ‘e fiema‘u aí, tenau ala mo‘ua ‘i ha tautea $7,200.

Kuo pau foki ki he kau lenilootí ke nau fakakau ha fakamatala ki hono fakakakato ‘o e ngaahi tu‘unga ki he ‘ū ‘api fakatupu mo‘ui leleí ‘i ha fa‘ahinga aleapau nofo totongi fo‘ou pe ‘oku fakafo‘ou ki ha fale nofo‘anga pooti. Na‘e hoko ‘eni ko ha fiema‘u talu mei he ‘aho 1 ‘o Tīsema 2020. ‘Oku ‘i ai ‘emau sīpinga te ke lava ‘o faka‘aonga‘i ki heni.

Fakamatala ki hono fakakakato ‘o e ngaahi tu‘unga ki he ‘ū ‘api fakatupu mo‘ui leleí

‘Ilo lahi ange fekau‘aki mo e ngaahi tu‘unga ki he ‘ū ‘api fakatupu mo‘ui leleí
 

Download (tukuhifo ‘a e) the ‘Live in a boarding house? Know your rights’ guide

‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi tu’utu’uni kehe ia ki he nofo ‘i ha fale nofo totongi pootí ‘i he malumalu ‘o e Residential Tenancies Act (Lao ki he Nofo Totongí). Kapau ‘okú ke nofo ‘i ha fale nofo totongi pooti, ‘ilo ki ai ‘i heni.

‘Okú ke nofo ‘i ha fale nofo totongi pooti? ‘Ilo’i ho’o ngaahi totonú! [PDF, 568 KB]